Banknotlarda Atatürk resmi
Ahmet Insel
Banknotlarimizin
üzerinde sadece Atatürk portresine yer vermek, ideolojik olarak güçlü oldugumuzun
isareti midir?
Yeni 20
milyonluklarla da tanistik. Rengi ve ebadi üzerine bol laf edildi. Ama kimsenin
aklinin ucundan banknotlarin üzerine kimin resmini koyalim ya da hiç resim
koymasak olmaz mi sorularinin geçtigini sanmiyorum. Tüm banknotlarimizin
üzerinde Atatürk portresi olmasina o kadar alistik ki, bunun baska türlü
olabilecegini düsünemiyoruz bile. Bu tekdüzeligin ne anlama geldigini, hangi
zaafimizi bu yolla örtmeye çalistigimizi da haliyle sorgulamiyoruz.
Monarsi ile
yönetilmeyen ülkelerde banknotlarin üzerine hep ayni ulu kisinin resmi basilmaz.
Hatta monarsiyle yönetilen ülkelerde bile bu genel kural degildir. Hem devletin
hem de Anglikan kilisesinin basi olan Ingiltere (Britanya) kraliçesinin sureti
tüm banknotlarda yer alir. Ama monarsi olmasina ragmen, Hollanda kagit paralarinda
bu kural geçerli degil. Yanilmiyorsam diger Iskandinav monarsilerinde de.
Cumhuriyet geleneginde, tarihi-toplumsal önemi olan siyasal ve edebi sahsiyetlerin,
bilim ve düsün adamlarinin resimleri yer alir. O ülkenin ortak tarihi
referanslarini, degerlerini hatirlatirlar.
Türkiye'de
kagit paralarin üzerine Atatürk'ün degil de, baska bir önemli sahsiyetin
resminin konmasi, Inönü'nün cumhurbaskani seçildigi dönemde denendi. Bu, Ismet Inönü'nün
tasarladigi, Mustafa Kemal figürünün fetislestirilmesine karsi bir önlem miydi,
yoksa Milli Sef olarak Inönü'nün üzerine Atatürk gölgesinin çok fazla düsmesine
karsi bir tepkinin ifadesi miydi, bilmiyorum. Muhtemelen her iki saik de
geçerliydi. Inönü'nün hatasi, paralarin üzerine Atatürk'ten baska bir sahsin
resmini koymasi degildi. Atatürk'ün resmini tüm paralardan kaldirip, sadece
kendi resmini tüm paralara
koymasiydi.
Inönü'nün sahsi
diktatörlük arzusunun disavurumu olarak algilanan bu girisime karsi tepki,
DP'nin Atatürk figürünü tabulastirmasi ve yegâne resmî referans kilmasi oldu.
Açilan yolun izinden, her askerî darbede daha fazla donup katilasan bir Atatürk
figürü, rejimin tek kutsali ve hatta biricik ortak kültürel ve siyasal referansi
haline geldi. Anitkabir'in bir tür "resmî ve ulusal Kâbe"
haline dönüsmesiyle, bütün banknotlarin üzerinde o tarihten itibaren sadece
Atatürk'ün resminin yer almasi arasinda dogrudan bir iliski var. Bu ise,
rejimin gerçek anlamda cumhuriyet oldugunu kuskulu kilan bir gösterge.
Monar$ik
cumhuriyet
Lutfi Duran,
82 Anayasasinin yarattigi rejimi "monar$ik cumhuriyet" olarak
tanimlardi. Monarki olmayan, ama bir zümrenin monark konumunu isgal ettigi bu
rejimin, bütünüyle soyut, her yerde hazir ve nazir, artik cismani olmadigi için
kimse tarafindan sahsen yeri isgal edilemez monark figürü islevi görüyor bugün
Atatürk. Belki rejimin sahis diktatörlügüne dönüsmesinden bizi koruyan bir
figür bu. Monar$ik cumhuriyet rejiminin bu yarari baska mahsurlarini karsilamak
için yeterli mi?
Bir de
sorunun öbür cephesi var. Farz edelim ki, yeni liraya yakinda geçecegiz ve
banknotlarin birine, degeri en yüksek olanina veya en fazla kullanilanina
Atatürk'ün portresini koyup, diger banknotlara baska kisilerin resimlerini
koymaya karar verdik. Bu konuda toplumsal bir anlasmaya varmamiz mümkün mü?
Osmanli padisahlarini elbette koyamayiz. Önemli Osmanli devlet adamlarini mi,
yoksa büyük Türk büyüklerini mi, örnegin Gazneli Mahmud'u koyabilir miyiz?
Türkiye toplumunun ortak tarihinde yer almayan bir Türk büyügü figürü, Türk sifatinin
etnik içerigini öne çikararak, vatandaslik bagi içerigini gölgede birakmayacak
mi? Türk Türk olmayan, Kürt Türkler, Yahudi Türkler, Ermeni Türkler, Bosnak
Türkler'in ortak kültürel-tarihi referanslarinda bu Türk büyüklerinin yeri var
mi?
Osmanli
dönemi edebi figürlerine basvurmak bir çözüm olabilirse de, günümüz nüfusunun
yüzde kaçi, lisede bir eziyet olarak okudugu birkaç siirden ötesini biliyordur.
Nedim ve Fuzuli'yle sInIrlI bir ortak edebi paydamiz olabilir mi?
Çözüm
herhalde Cumhuriyet dönemi siyasi, edebi, fikri sahsiyetleri arasindan bir
seçim yapmaktan geçiyor. Siyasal figür olarak, Inönü'nün üzerinde anlastik
diyelim. Ya digerleri? Bayar'i, Menderes'i de paralara koyacak miyiz? Böylece
idam ettigimiz, hapse attigimiz insanlari ayni rejim içinde, hiçbir sey olmamis
gibi simdi kutsayabilecek miyiz? Ya Rauf Orbay, Karabekir, Peker, Çakmak,
Gürsel, Sunay (bir zamanlar cumhurbaskani oldugunu bugün kaç kisi hatirliyor?)
ve digerleri?
Euro'nun da
kafasi kari$ik
Siyasetin
zaten gayet netameli oldugunu, buna karsilik edebi ve fikri sahislar etrafinda
bir anlasma saglamanin daha kolay olacagini düsünebiliriz. Yahya Kemal,
Abdülhak Hamit, Yakup Kadri üzerinde anlasmamiz kolay olur mu? Onlardan daha
fazla dünyada taninan Nâzim Hikmet'i ne yapacagiz? Ya es kaza bir koalisyon ortagi
da, sair Necip Fazil'i önerirse?
Fikir dünyasina
gelince, Ziya Gökalp elbete akla gelen ilk isim olacak. Ama bu seçimin yapacagi
Türkçü vurgu bir bölümümüzü rahatsiz etmeyecek mi? Baska üzerinde anlastigimiz
ve okullarda ortak referans olan düsün adamimiz var mi? Bilim adamlarina
gelince... Onlara deger mi veriyoruz ki, resimlerini banknotlara basalim.
Sorsam kaç tane sayabilirsiniz?
Banknotlarda
tekdüze biçimde yer alan Atatürk resmi, günümüz Türkiyesi'nin ortak kültürel ve
siyasal paydalarinin ne kadar sInIrlI oldugunu gösteriyor. Ilginçtir, 1 Ocak
2002'den itibaren yürülüge gürecek olan Avrupa ortak parasi "euro"
da benzer bir ortak payda sigligiyla damgalanmis olarak gözünü dünyaya açacak. "Euro"
banknotlarini tasarlayanlar, bütün AB üyelerinin hatirasini paylastigi ortak
tarihi sahsiyetler aramanin yaratacagi polemiklerden kaçmanin yolunu, yeni
paralarin üzerine sadece Avrupa'nin bayindirlik eserlerinin resimlerini
koymakta buldular. Böylece Avrupa'nin ortak simgesel paydasi, gayet soguk ve
gayri insani bir dizi köprü, elektrik santrali, baraj oldu. Paranin simgesel islevi
dikkate alinirsa, bu gayri insani ortak Avrupa kültürü simgeleri Avrupa birligi
ülküsünün bugün içinde oldugu bunalimli dönemi yansitiyor.
Türkiye'de ise
çözümü tek ulu figürün etrafinda toplanarak asmamiz empoze ediliyor. Atatürk
figürünün yaninda baska ortak paydalar aramanin, "birlik ve beraberligimizi"
tehdit ettigini, hatta bunlarin ulusa ve vatana karsi düsmanca girisimler olacagini
azarlayan bir tonla bize hatirlatanlar karsisinda, bu sig ortak paydamizda
kürek çekmeye çabaliyor ve yerimizde sayiyoruz.
Bütün
banknotlarimizin üzerinde sadece Atatürk portresine yer vermek, ideolojik
olarak güçlü oldugumuzun isareti midir, yoksa resmî oldugunu ögünerek ifade
etmekte beis görmeyen egemen ideolojinin sIg içerigi ve saplantisal yapisini mi
ele veriyor?
Not:
Yazardan izin alinmistir.