Yeni yil kutlamalarinin tarihi Asurlulara kadar uzaniyor... Noel Baba'nin tek tipe bürünmesi ise ancak yüz yillik bir geçmise sahip... Çünkü yeni yil kendi pazarini bu tarihte kuruyor. Pazarin bir ürünü de kartpostallar... 1900'ün baslarina ait örnekler yasli ve genç, güzel ve çirkin tanimlarinin gelen ve giden yil arasindaki paylasimini gösteriyor.

Yeni yilinizi kutlar, nice nice...

Burçak Evren

Yeni yili sevmemek mümkün mü? Hele de yilbasilara özgü o güzelim kartlari gördükten sonra... ÇIkInini omuzuna almis yasli kadinla simgelenen eski yil karsisinda yeni yil, kimi zaman yeni dogmus bir bebek, çogu zaman ise oldukça genç, güzel ve çekici bir kadinla dikleniverir. Çünkü giden yil yasli, çirkin, itici; gelen yil ise genç, güzel ve çekicidir. 1900'den beri yilbasi kartlarinda hep bu motif islenir. Anlatilmak istenen elbette ki gidenin nostalji, gelenin ise umut oldugundan ibaret degildir; onun da ötesinde bebeklik ya da gençlikle simgelenen saf bir yasam sevincidir. Yoksa hiç yeni yil ufacik bir çocugun eline emanet edilir mi? Ya da küçücük güzel çocuk nasil olur da bir yil içinde bu denli yorgun ve yasli bir hale dönüsebilir? Sanki yilbasi kartlari degil de bir yasamin tüm evrelerinin en keskin ve de korkutucu yanlarini gösteren bir ibret tablosudurlar. Bu tür kartlarin popüler olmasinin nedeni, yasam sevinci ile küskünlügün, umutla ile umutsuzlugun, üzüntüyle sevincin herkesin yasaminda var olan ya da varolabilecek temel ögeleri içermesinde saklidir. Keske yasamin tüm üzüntüleri bir çIkInin içine sigabilse ve her yil omuzlanip bellegimizden silinebilse... Yilbasi kartlarinin sevimliligi de belki buradan kaynaklaniyor. Basit ama hos bir çözüm. Kim hayir diyebilir ki? Varsin yeni yili simgeleyen küçük velet, bir yil içinde diledigi kadar yaslansin. Nasil olsa yeni yilda bir yenisi gelecek ya...

Tabii tüm bunlar isin esprisi. Kartpostal üreticilerinin her yil yinelemekten çekinmedigi hos bir $aka. Noel ve yilbasi kartlarinin tarihinde bir gezinti yapmadan önce, bu kartlarin dogum nedenine bir göz atalim.

Çogunlukla Noel ile yilbasi birbiriyle karistirilir. Oysa ki her ikisi de çok farklidir. Noel sözcügü dogumla ilgilidir. Yani Isa'nin dogumu nedeniyle 25 Aralik'ta kutlanir. Melih Cevdet Anday "Isa'nin yasadigina iliskin bir belge bulunmadigina göre, dogum günü nerden çIkti ortaya? Noel'in çesitli Hiristiyan mezheplerince degi$ik tarihlerde kutlanmasi da bunu gösterir. Ama üstünde durmayalim; geriye uzandikca büyük adamlarin dogum günleri bilinmez olur. Biz Isa'yi söyledikleriyle var ediyoruz, o bize yeter" diyor. Biz de pek karistirmayip yilbasina geçelim.

Ansiklopedilerin birçogu yilbasini "kökeni çok eskilere dayanan ve dünyanin hemen hemen her yerinde kutlanan yilbasi, genelikle nefs körletme, arinma, canlanma ve yenilenmeyi temsil eden törenleri kapsar" diye tanimliyor. Buradan da anlasildigi gibi yilbasinin var olusunun farkli farkli nedenleri var. Kimilerine göre dine, kimine göre hayatin ta kendisine dayaniyor bu neden... Osmanli'nin uzun ama çok uzun yillar, hatta yüzyillardir yilbasini es gecmesi ise dinden ötürüdür.

Bilinen ilk yilbasi kutlamalari Asurlular tarafindan yapilmisti. Asurlular güz olumunu (yani eylül ortasini) yilbasi olarak kabul etmislerdi. Bu gelenege Misirlilar, Fenikeliler ve Persler de uymustu. Yunanlilar ise nedense güz ölümü yerine kI$a geçisi yilbasi olarak kabul etmislerdi. Yilbasinin 1 Ocak'a alinmasi ise Romalilarin cumhuriyet döneminde oldu. Sonrasi hep ayni. Yalnizca miladi takvimle, Hicri ve Rumi takvimler arasinda bocalayan Osmanli, üç yilbasi icad ettigi halde, hiç birini kutlamamayi yeglemisti. Çogaltilan yilbaslarinin hiçbirinin hükmü kalmamis, o güzelim sevinçlerle, bir yillik üzüntüleri def etmenin pratik çözümü bulunamamisti.

$u Noel Baba. O sevimli ve cömert yaratik. Hep böylesine kirmizili giysiler içinde, kukulatali miydi? Onu kim bu hale soktu? Ya da neden bir dönemden sonra tek tipe bürünüp resmilesti? Oysa ki otuzlu yillarin basina kadar her ulusun ve her çocugun kendine özgü bir Noel Baba'si vardi. Ayni olan yalnizca Noel Baba'nin beline dek inen sakallariyla sirtindaki o armagan dolu torbasiydi. Yilbaslarinin o küçük armaganlarinin Noel Baba'dan degil de kendi babamizdan geldigini çok ama çok seneler sonra ögrenebildik.

1930'da Hoddon Sundblom tarafindan Coca Cola reklamlari için çizilen kukulatali ve kirmizi giysili Noel Baba, öylesine tuttu ki, sonunda her çocugun düslerindeki Noel Baba yerine iste bu tek tip elbiseli Noel Baba yasamimiza girdi. Üstelik onu beklemeye de hiç gerek kalmadi. Çünkü çarsi- pazarda, süper ya da süper olmayan tüm marketlerde hep karsimiza çikti. Tüketim ekonomisi onu tüketmeyip çogaltti...

Simdi biz yine Noel ve yilbasi kartlarina dönelim. Tabii ki bu kartlarin tümünün üzerine genç ile yasli motifi islenmiyordu. Kimi zaman (1900'lerin baslarinda) yeni ile eski yil bir balon ya da gemiyle temsil ediliyordu. Yeni yili simgeleyen balon gökyüzüne yükselirken, eski yil balonu yeryüzüne mecburi bir inis yaparken gösteriliyordu. Gemili yilbasi kartlarinda da durum benzerdi. Biri sularin üzerinde kayip gidiyor, öbürü ise kIç tarafindan sulara gömülüyordu. Yüzyilimizin basindaki kartpostal editörleri yükselmek ve alçalmak, çIkmak ve batmak ile acaba neyi simgeliyordu? Bilinmiyor, çünkü kartpostal tarihini konu alan kitaplar o satirlari bos birakmis. Elbette ki bu kartlari uluslararasi piyasaya sürerken bir bildikleri vardi.

1900 ile 1912 arasindaki yilbasi kartlarinin tümüne yakini gofre (kapartma) teknigi ile yapilmis. Hepsi baski teknigi ile grafik sanatinin etkileyici örnekleri. O kartlari bugünün teknigi ile yapmak neredeyse olanaksiz. Bunlar, makine ile el becerisinin uyumlu ama kisa süren ürünleri. 1912'den sonra ise gofre teknigi ortadan kalkmis, yerine fotografli ve çogunlukla da her biri bir harfi tasiyan çocuklu kartlar almaya baslamis. 1914'te ise savas yalnizca yasami degil, Noel ve Yilbasi kartlarini da etkilemis. Bu dönemde kartlarin üzerinde çiçek buketleri tasiyan genç ve güzel kizlarla çocuklarin yerini; cephede mektup okuyan askerle, bulut kümesi içindeki sevgilisinin resmi almis. Bunun tersi de islenmis; bir yanda mektup bekleyen asker, öbür yanda ise kart yazan sevgilisi. Biraz hüzün, biraz romantizm... 40'li yillarin basinda, yani yüzyilin ikinci savasinda ayni motifler bir kez daha islenmis. Yine benzer sevgililer, yine kart ve mektuplar...

50'li yillarda ise nedendir bilinmez, Noel ve yilbasi kartlari kitch sanatin en özgün örnekleri olabilecek biçimde sevimsizlesmis. Yeni yili belirten rakamlarin üzerine yildizlar islenmis. Hem sevimsiz, hem de irkitici bu kartlar o yillarda oldukça tutmus...

Her seyin degisim -dönüsume ugradigi bir dünyada, yilbasi kartlarinin da ne önemi olabilir demeyin. Geçmise duyulan özlem, zamani dondurmak, biriktirme hobisi...

Siz hangi niyetle alirsaniz...

Cumhuriyet Gazetesi Pazar Dergi eki, 31 Aralik 2000, Sayi: 771, Sayfa: 2-3

Öneri, katki ve elestiri

Yakamoz

Anasayfa