ÇAGIN HOBISI: EPHEMERA

Burçak Evren

Bir zamanlar bu dünyada baska insanlar yasiyorlardi... Kendi düsünceleri vardi, kendi tutkularinin egemenligi altindaydilar; ve simdi hepsi gitti: Nesiller art arda yok oldular, tipki kisa bir süre sonra bizim de yok olacagimiz gibi.

Trevelyan

Bazilarina göre tarih iki bölumden olusur: Bir yarisi kütüphane raflarindadir, diger yarisi ise çöp kutularinda. Iste bu ikinci bölümdekiler, günlük yasantimizin bu küçük, gelip geçici belgeleri, geçmis nesillerin yasantisina daha genis ve daha geçerli açiklamalar getirecek kanitlar sunabiliyor. Kisa bir süre öncesine kadar tarihçiler resmi ve yari resmi kayitlarla raporlar üzerinde duruyorlardi. Bugün ise yukarida sözünu ettigimiz bu ilk kaynaklar ya da bilimsel adlariyla "ephemera", tarihçilerin en iyi kanitlari olarak karsimiza çikiyor. Geçmisi yeniden olustururken her sey elden geçirildigine göre, bilinçli olarak saklananlar kadar, atilanlar da önem tasiyor. Ve ephemera koleksiyonculugu hizla yayiliyor.

Aranizda bu terimi ilk kez duyanlar olabilir. Ama ephemera koleksiyonculugu ya da bir baska deyisle günlük yasama ait küçük ve geçici belgeleri toplama meraki 1584-1654 yillari arasinda yasayan Ingiliz tarihçi ve antikaci John Selden'a kadar uzanir. Bu merakin son yillarda büyük bir artis göstermesi, yüzyilimizin iki büyük ephemeristi John Johnson ve John Lewis'in çalismalariyla gerçeklesti.

Ephemera sözcügü Yunanca epi (hakkinda) ve hemera (gün) sözcüklerinin bilesiminden olusur. Sözlüklerde bu kelime "kisa omurlu herhangi bir sey" ve zoolojide "kisa ömürlü böcekler sinifi" anlaminda kullanilir. Yine benzeri bir kelime olan ephemerid, kisa omurlu bir sinek olan susinegi, ephemeris ise takvim anlamina gelir. Ephemera ve benzeri kelimeler (ephemeridae, ephemerae, ephemeron, ephemerides vb.) hiçbir zaman halk diline yerlesmemistir. Bugün kullanilan anlamiyla ephemera sözcügü ilk kez Dr. Johnson'in 1751 yilinda yazdigi The Rambler eserinde yer alir: "Bu bir günün sayfalari, ögrenmenin ephemeralari....." seklinde cümlede "bir günün sayfalari" günlük gazeteler için kullanilmistir.

Ephemera Dernegi ise bu sözcügü "günlük yasantinin gelip geçici küçük belgeleri" olarak tanimlar ve bu tanima "kitap olmayan, daha çok kagittan yapilmis ve kisa süreli kullanim için imal edilmis her türlü basili belge"yi dahil eder.

Böylece bu terim biletten tebrik kartina, vergi beyannamesinden reklam ilanlarina kadar genis bir çesitliligi kapsar. Bu listeye dahil olmayanlari saymak, dahil olanlari saymaktan çok daha az bir zaman alir.

Gelmis geçmis en eski el yazmasi ephemera MO 300 yilina ait bir papirustur. Ingiltere'de bulunan MS 100 yilina ait Roma Devri'nden kalma ephemeralar arasinda ise savas kayitlarindan insaat faturalarina, ayakkabi imalatçilarinin notlarindan dogumgünü davetiyelerine ve bir askerin ailesine yazdigi mektuba kadar pek çok belge yer alir.

Dünyanin en büyük ve en ünlü koleksiyonu ise Bodleian Kütüphanesi'nde bulunan John Johnson'in koleksiyonudur. Johnson o zamanlar koleksiyonuyla ilgili olarak, "günlük hayata ait basilmis seyler... en genis bordadan küçük bir kartvizite, taç giyme töreni davetiyesinden, birkaç kurusa satilan sokak edebiyatina kadar her sey" diyor . Ephemeranin tanimiyla ilgili olarak da "Bir tanim yapmak çok zor. Ancak kitap disinda basilmis ve kullanildiktan sonra çöpe atilacak her sey diyebiliriz. Bir baska deyisle, biz bir müze ya da kütüphanenin kendilerine hediye edilse bile kabul etmeyecegi her seyi topluyoruz" seklinde konusuyordu. Ancak o zamandan bu yana degisiklikler oldu: Bugün kütüphane ve müzeler ephemera kabul ediyorlar.

Kasim 1975 tarihli ilk Ephemerist gazetesinde Ephemera Dernegi terimin sinirlarini çizdi: Ephemera kisa süreli kullanim için üretilmis basili veya el yazmasi belgeleri kapsar. Gazetede bu sinirlama içinde bilet, brosür, kirtasiye, etiket ve benzeri pek çok cisme yer verilir ve üniforma dügmeleri gibi ne basili, ne el yazmasi, ne kagit ne de kisa süreli kullanim için yapilmis olan cisimler disarida birakilir.

Ancak 1980'lerde ve hatta 1990'larda bile ephemerayi kesin hatlariyla tanimlama zorlugu devam eder.

Karsilasilan bir baska sorun da birbirinden alakasiz ephemera yigininin arsiv yapilmasi konusudur. Ayrica yazili belgelerin risale mi yoksa kitap mi oldugu hakkinda belirsizliklerle karsilasilir. Günümüzde 32 sayfaya kadar olanlar risale, bu sayfa sayisini geçenler de kitap olarak tanimlaniyor.

Ephemeristler

Ephemeristlerin hepsi ephemera koleksiyoncusu degildir. Bazilari materyallerin varliklarini ve degerlerini fark ederek baskalarina tavsiye ederler. Bazilari enstitülerin ve bireylerin koleksiyonlarini arastirma amaciyla kullanirlar. Bazilari da ephemera ticaretiyle ugrasan ve konularinda oldukça bilgili olan kimselerdir.

Tipik bir ephemerist için çok zengin ve nüfuzlu bir isadami tanimi yapmak yanlis olur. Koleksiyon yaptigi objeler degerliyse ne ala; ancak onun için önemli olan kazanç degil, ephemeranin kendisidir. Gerçek bir ephemerist en görkemli objeden en küçük ve gözden çikarilmis parçaya kadar her türlü cisimle ayni ölçüde ilgilenir. Ayrica ephemeristlerin bu cisimleri alim satimdan çok degis tokus yoluyla elde etmeleri tercih edilir.

Ephemeristler, koleksiyonlarini genellikle kategoriler (biletler, sertifikalar, kartvizitler vb.) ya da temalar (spor, hava yoluyla yolculuk, tip, suç, moda vb.) üzerine kurarlar.

Ister kategori ister tema uzerine kurulsun, asil amaç, parçalari bir araya getirerek tarihsel evrimi yakalamaktir: Modanin degisen yüzü, restoran menülerinin degisimi gibi.

Müzeye giris

Dünyanin en önemli müzelerinden biri tarafindan ciddiye alinan ilk ephemerist ise Jefferson Burdick'tir. Okul yillarinda sigara kagitlari, sakiz paketleri, kahve ve benzeri paket etiketlerini toplayarak koleksiyonculuga baslayan ve zamanla koleksiyonuna ilanlari, kartvizitleri, kartpostallari, oyun kagitlarini, tebrik kartlarini, afisleri, ödül belgelerini, takvimleri, etiketleri, nota sayfalarini ve kagit paralari dahil etti.

Ancak zamanla sagligi bozuldu ve New York'ta bulunan Metropolitan Museum of Art'in Baski Bölümü müdürü A. Hyatt Mayor'a giderek koleksiyonunun bu müze tarafindan kabul edilmesini istedi.

Burdick'in koleksiyonu Metropolitan Museum of Art'in Baski Bölümü'nde sergilenen en genis basili ephemera koleksiyonu.

Koleksiyonu müzede sergilenen bir baska ephemerist de ünlü bir mobilya tasarimcisi ve imalatcisi olan Sir Ambrose Heal oldu. 1872-1959 yillari arasinda yasayan bu ephemerist, büyük bir kartvizit koleksiyoncusuydu. Ilgilendigi diger konular ise kaligrafi ve magaza isaret tabelalariydi. Sir Ambrose'un British Museum'da sergilenen essiz koleksiyonu halk türküleri, sokak edebiyati, sarkilar, siirler, nota sayfalari, opera partitürleri ve genel olarak müzik ephemeralarindan olusur. 18. ve 19. yüzyila ait Ingiliz ve Amerikan ephemeralari Metropolitan Museum of Art'ta sergileniyor.

Ephemeralari kabul etmeye bir zamanlar hazir olan dünyanin en büyük müzelerinde oda, zaman, yardim ve kaynaklar kisitli. Bu yüzden de ephemeristler için haberler gün geçtikce kötüye gidiyor.

Cumhuriyet Pazar eki, 17 Eylül 2000, Sayi: 756, Sayfa: 1-8-9

Öneri, katki ve elestiri

Yakamoz

Anasayfa