Intihar hemen her zaman içsel ya da dissal stres kaynaklarina ve yasam olaylarinin olumsuz etkilerine yönelik bir tepki olarak ortaya çikar. Olumsuz olaylar ya da çözümsüz durumlarla karsi karsiya kalan birey için intihar basa çikma seçeneklerinden birisi olarak ön plana çikar. Bu çözümsüzlük "rasyonel" intihar kavramini ortaya çikarmis ve tartismaya açmistir. Acaba intihar "rasyonel" olabilir mi?
Tip bazi hastaliklar konusunda çaresiz kalmakta ve ancak ilerleyen hastalik karsisinda ortaya çikan ve bireyin islevselligini ve yasam kalitesini bozan belirtileri kontrol altina almak üzere ugras vermektedir. Eger birey bütün bu ugraslara karsin yasaminin kalan kisminda mutlu günlerden çok, zor günler geçirecegini ve sIkInti çekecegini düsünüyorsa, o zaman yasamina son verme düsüncesi kafasinda uyanmaktadir. Önceden daha tutucu yaklasimlar intihari hemen her zaman altta yatan bir ruhsal rahatsizligin ya da akil hastaliginin bir belirtisi olarak kavramlastirmaktaydi; ancak zaman içinde kosullar nedeniyle intihar birey için pekala seçeneklerden birisi olabilmektedir. Hele hele gelisen teknoloji ile yasam kalitesi degil ama yasam süresi uzatilan hastalarda "rasyonel" intihar daha çok konusulur olmaktadir. Burada iyi bir tanim yapip çok yönlü degerlendirme gereklidir. Bu degerlendirme üç asamadan olusmaktadir.
Öncelikle düzelmesi olanaksiz görünen ve bireye yasami çekilmez kilan bir durum bulunmalidir. Burada kastedilen uzamis, baskalarina bagimliligin giderek arttigi ve aci dolu bir yasantidir. Adeta yasam o birey için katlanilmaz bir hal almistir.
Bunun ardindan bireyin böyle bir karar verebilmesi için "suur ve hareket serbestisi" içinde olmasi gereklidir. Diger bir deyisle, akil sagligi yerinde olmalidir. Özellikle son dönem agir hastalarda depresyon azimsanmayacak oranlarda görülmektedir; ve hatta bu depresyon uygun biçimde tedavi edildiginde intihar istegi ortadan kalkmaktadir. Bu nedenle de, çogu arastirmaci "rasyonel" intiharin sanildigindan çok daha az oldugunu, çogunun depresyon nedeniyle alinmis karar oldugunu ileri sürmektedir. Kapsamli bir degerlendirmeyle bireyin ruh sagligi yönünden tamamen saglikli oldugu ve böylesi bir karari saglikli iken aldigi kanitlanmalidir.
Son asama, yasal islemlerin tamamlanmasi açisindan, bu kararin bilgilendirilmis bir onay belgesi araciligiyla yazili hale getirilmesidir. Böylece yasamina son verme karari almis birey tüm islemleri tamamlamis olur.
Bundan sonra, bireyin intihar için saglik ekibinden yardim almasi gelmektedir. Bu da çeliskili bir diger durumdur. Yasam kurtarmak üzere görev yapan hekimler, hastanin yasamini sonlandirmasina yardim etme noktasina gelmis olmaktadirlar. Bu çerçevede, hastayi anlama, ruhsal ve zihinsel durumunu degerlendirme ve varsa tedavi etme, palyatif (gelisen belirtilere yönelik) girisimleri bilip sonuna dek uygulama ve hastanin üzerinde ek olarak bulunan dis baskilari (örn. organ bagisi vs) iyice kavrama sorumluluguna sahip olmalidir. Hastaligin yalnizca yasam süresi üzerine etkisini degil, ayni zamanda yaratacagi islevsel ve bilissel yitimleri de önceden kestirmelidir. Tüm bu süreçten geçen ve intihar istegi israrla süren hastalar için ise ancak saygi duyulmasi gerektigi ileri sürülmektedir.
Bu konu ele alinirken yanitlanmasi gereken baska sorular da akla gelmektedir. Ölümcül bir hastalik ile degil de, olumsuz bir yasam kosuluyla karsi karsiya kalan birey "rasyonel" bir intihari seçmisse ne olacak? Ya bu sorun onu derinden etkiliyorsa ve düzelecek gibi degilse, onun da intiharina yardim mi edecegiz? Ya da acaba tibbi tedaviler arasinda "intihar" ya da "ötanazi" de bir seçenek olarak bulunacak mi? Yani, intihar gözümüzde normal bir tibbi seçenek mi olacak? Peki sigorta sirketleri açisindan durum nasil degerlendirilecek? Yani yasam sigortasi yaptirmis bir bireyin intiharina hekim olur verip yardim ederse, bu bireyin ardindan hastaliktan olmus gibi sigorta ödentisi verilebilecek mi? "Rasyonel" intihar ile birlikte intihar toplum içindeki etiketinden siyrilir mi? Eger siyrilirsa, intihara kolayca yönlenme tehlikesi belirir mi; özellikle radikal karar alma egiliminde olan gençler için?
"Rasyonel" intihara yönelik olarak iyi yapilandirilmis bir islem zincirinin olusturulmasi ve böylesi bir kararda izlenmesi mutlak sarttir. Birey intihari çözüm olarak seçtiginde, topluma düsen onu zit yönde ikna için çaba sarf etmekten çok, iyi bir bakim, ekonomik rahatlik ve bireysel destek saglamaktir. Hastanenin görevi bu eylemi engellemeye çalismak, mahkemenin rolü ise bireye yönelik girisimde saglik hizmetlerinin önünu açmak ve yasal zeminini hazirlamaktir. Sonuç olarak, bireyin yasam üzerindeki hakkina saygi duymakla birlikte, "rasyonel" intihar kavraminin ve olgusunun daha çok konusulmaya ve tartisilmaya ihtiyaci vardir. Bu yazinin amaci da çok yönlü ve çok disiplinli bir yaklasim ile bu konunun tartisilmasini kiskirtmak ve baslatmaktir.
* Prof. Dr. , **Doç. Dr.
Celal Bayar Üni. Tip Fak. Psikiyatri A. D., Manisa
Cumhuriyet Gazetesi Bilim Teknik eki, 31 Mart 2001, Sayi: 732, Sayfa: 5
Cogito>/P>